Езуіты будавалі свае храмы толькі ў стылі барока. Яны былі пышна ўпрыгожаны ўнутры і звонку. У інвентары касцёла, складзеным у 1774 годзе, дадзена падрабязнае апісанне знешняга выгляду касцёла. Касцёл меў дзве вежы, на якіх узвышаліся жалезныя крыжы. Унутры вежаў былі чатыры званы рознай велічыні і вялікі гадзіннік з боем. Перад мансардай – мураваны бабінец, пакрыты дахоўкай. Сцены і скляпенні былі распісаны фрэскамі, падлога мармуровая, вокны зашклёныя. Па баках вялікага алтара мелася дзве сакрыстыі.
Унутры касцёла быў мураваны хор. Алтары ўпрыгожаны размаляванай і пазалочанай ляпнінай. Амвон і алтар Ісуса Хрыста выразаныя з дрэва і прыгожа распісаныя.
Святары езуіцкага касцёла мелі вялікі аўтарытэт сярод мясцовай шляхты. Яны аказвалі шляхце розныя рэлігійныя паслугі. У касцёле можна было заказаць чытанне малітвы за здароўе, а таксама за памерлых. Многія заможныя шляхціцы хацелі пасля смерці быць пахаванымі ў сямейным склепе езуіцкага касцёла.
З 1673 года ў езуіцкім касцёле знаходзіўся цудадзейны абраз Маці Божай Навагрудскай.
У двухтомніку, які быў выпушчаны да 100-гадовага юбілею Міцкевіча ў 1898 годзе быў надрукаваны артыкул «Аб цудадзейных абразах Маці Божай у Навагрудку». Яго аўтар Эдвард Навакоўскі прыпісвае выратаванне Адама Міцкевіча, апісанае ў «Пане Тадэвушы», цудадзейнаму езуіцкаму абразу.
У 1773 ордэн езуітаў быў забаронены. На нашых землях была створана Літоўская размеркавальная камісія, якая займалася канфіскацыяй і размеркаваннем нерухомай маёмасці езуітаў. Езуіцкі калегіум і касцёл у Навагрудку быў зачынены. Па некаторых звестках, на час закрыцця калегіума, у ім налічвалася звыш 40 чалавек. Будынак калегіума з усім вучэбным абсталяваннем і бібліятэкай быў перададзены школе, якая існавала пры дамініканскім кляштары.
Касцёл пасля закрыцця прыйшоў у заняпад і паступова разбураўся. Яшчэ ў пачатку ХІХ ст. яго будынак стаяў на вуглу плошчы, але ўжо тады з яго вежаў былі знятыя званы і адпраўлены ў Вільню ў касцёл Святога Казіміра. Пазней касцёл разабралі, а цэгла з яго пайшла на будаўніцтва крамаў і корчмаў на рынку.
Астатнія будынкі яшчэ некаторы час выкарыстоўваліся ўладамі. У розныя часы ў іх размяшчаліся вайсковы шпіталь і склады, канцылярыя вайсковага начальніка, вайсковыя казармы. Пасля нядбайнага выкарыстання будынкаў яго ўнутраныя памяшканні былі значна пашкоджаны, часткова перабудаваны.
Пры польскай ўладзе, у перыяд з 1921 па 1939 гг., тут размяшчаліся класы польскай гімназіі імя Адама Міцкевіча, паўшэхная школа Пірамовіча і магістрат.
У пасляваенны перыяд гэтыя будынкі былі разабраныя. Зараз на іх месцы па вуліцы Мінскай знаходзіцца гандлёвы цэнтр.
Г. КАВАЛЬЧУК,
старшы навуковы супрацоўнік Навагрудскага гістарычна-краязнаўчага музея
