Палацавы комплекс у стылі французскага класіцызму з багатай бібліятэкай і карціннай галерэяй, вялікі парк, каскадныя сажалкі і гаспадарчы двор, які з’яўляўся сапраўдным агракамбінатам. На працягу некалькіх стагоддзяў у Шчорсах знаходзіўся маёнтак, які належаў роду Храптовічаў, але асабліва праславіў магнацкую рэзідэнцыю Іахім Літавор Храптовіч, апошні канцлер Вялікага Княства Літоўскага.
– Менавіта Іахім Літавор Храптовіч у канцы XVIII ст. прыняў рашэнне аб будаўніцтве ў сваім маёнтку палацава-паркавага ансамбля ў стылі французскага класіцызму. За выкананне яго задумкі ўзяліся адны з лепшых еўрапейскіх майстроў, – расказвае галоўны спецыяліст аддзела культуры райвыканкама Наталля Жышко. – Палац уражваў веліччу і багаццем, а сапраўдным яго здабыткам была бібліятэка, сабраная Іахімам Храптовічам і яго сынам Адамам. Яна ўтрымлівала каля 10 тысяч (а па некаторых крыніцах 20 тысяч) тамоў старажытных і тагачасных аўтараў, найкаштоўнейшыя архіўныя дакументы і рукапісы, геаграфічныя карты, першую ў гісторыі ВКЛ археалагічную калекцыю. Доўгі час сядзіба была цэнтрам развіцця культуры. У бібліятэку Храптовіча прыязджаў кароль Рэчы Паспалітай С.А. Панятоўскі. У розныя гады тут працавалі астраном М. Пачобут, гісторыкі І. Даніловіч, І. Лялевель, паэты А. Міцкевіч і У. Сыракомля, а функцыі бібліятэкараў выконвалі паэты Я. Чачот і М. Вольскі. Лічыцца, што менавіта тут Адам Міцкевіч напісаў сваю паэму «Гражына».
– Да таго ж маёнтак Храптовічаў вылучаўся на фоне традыцыйных памешчыцкіх гаспадарак развітой сельскагаспадарчай вытворчасцю і дабрабытам сялянства, – адзначыла Н. Жышко. – Маёнтак славіўся сырамі, хлебам, півам. Тут упершыню быў уведзены севазварот і ўжывалася комплексная перапрацоўка сыравіны. У маёнтку рабілі вазы, колы, займаліся жывёлагадоўляй, разводзілі коней. На мясцовых сажалках было выдатна наладжана развядзенне рыбы. У маёнтку працавалі броварны завод, алейня. За тавар Храптовічаў традыцыйна давалі цэны значна вышэйшыя за біржавыя. Былі ў Шчорсах і вадзяная лесапільня, і тры млыны, адкуль гандляры-аптавікі адпраўлялі муку ў розныя гарады Расіі. А пазней на рацэ Нёман пабудавалі верф, на якой выраблялі маленькія судны. Пачынаючы з другой паловы XIX ст., тут пачалі выкарыстоўвацца машыны (жняяркі, звычайныя і паравыя малатарні, тэхніка для ўборкі бульбы). На палях вяліся меліярацыйныя работы. Такім чынам, гаспадарчы двор сядзібы Храптовічаў, які называюць «Мураванкай», у XIX ст., можна сказаць, быў шматгаліновым агракамбінатам. У Шчорсах амаль на сто гадоў раней, чым на дзяржаўным узроўні, фактычна было адменена прыгоннае права.
Сёння ад былой велічы магнацкай рэзідэнцыі Храптовічаў мала што засталося. У гады Першай сусветнай вайны палац згарэў і не быў адноўлены. Маёнтак разам з паркам паступова прыйшоў у заняпад. Захаваліся толькі фрагменты сядзібы: двухпавярховы дом упраўляючага, будынак, дзе жыла прыслуга, вяндлярня, рэшткі гаспадарчага двара і стайняў, напаўразбураныя падвалы на месцы палаца. Рэстаўрацыя палацава-паркавага комплексу не праводзілася, але пэўныя меры па захаванні гістарычна-культурнай спадчыны раённымі і мясцовымі ўладамі прымаюцца. Акрамя таго, у 2017 г. адкрыты дабрачынны фонд «Шчорсы і Храптовічы», які вядзе актыўную валанцёрскую дзейнасць.
– У ліпені мінулага года паміж аддзелам культуры райвыканкама, Шчорсаўскім сельвыканкамам і фондам «Шчорсы і Храптовічы» падпісана пагадненне аб супрацоўніцтве, якое накіравана на арганізацыю сумесных дзеянняў па аднаўленні ансамбля былога палаца Храптовічаў у Шчорсах і «Мураванкі», – паведаміла Наталля Жышко. – Распрацаваны план паэтапнага адраджэння сядзібы і пачата яго рэалізацыя. У ліку праведзеных мерапрыемстваў – інвентарызацыя аб’ектаў расліннага свету, ачыстка аб’ектаў былога палаца ад галля, хмызнякоў і аварыйных дрэў (у тым ліку падчас суботнікаў), распрацоўка праекта зон аховы (працягваецца) і інш. Асноўныя віды работ былі прафінансаваны з раённага бюджэту. Увогуле на правядзенне работ па захаванні ансамбля былога палаца Храптовічаў за 2017 – 6 месяцаў 2019 гг. было выдзелена 22780,48 руб. У бягучым годзе на тэрыторыі сядзібы ўстаноўлена альтанка і абсталявана зона адпачынку за кошт сродкаў фонду, атрыманых пры рэалізацыі гранта, і раённага бюджэту. У другой палове 2019 года запланавана выдзяленне яшчэ 3000 руб. бюджэтных сродкаў для вырабу праектна-каштарыснай дакументацыі на рамонт даху вяндлярні.
Адраджэнне сядзібы толькі пачынаецца, аднак ужо сёння аматары гісторыі, вандровак па Беларусі і актыўнага адпачынку гэта месца не абмінаюць. Па інфармацыі аддзела турызму ўпраўлення спорту і турызму райвыканкама, аг. Шчорсы ўключаны ў турыстычныя маршруты «Сцежкамі Адама Міцкевіча», «Шляхецкія сядзібы Навагрудчыны», веламаршрут «Летапісная Літва» і зялёны маршрут «Сцежкамі Любчанскага краю». А на тэрыторыі парку былога маёнтка Храптовічаў знаходзіцца сядзіба «Шчорсы», дзе можна спыніцца для адпачынку невялікай групе падарожнікаў.
– Для пачатку рэстаўрацыйна-аднаўленчых работ неабходна правядзенне археалагічных, фізіка-хімічных і тэхнічных даследаванняў будынкаў, якія захаваліся, распрацоўка праектна-каштарыснай дакументацыі на аднаўленне ансамбля, – адзначыла Н. Жышко. – Бюджэт раёна не можа прафінансаваць у поўным аб’ёме названыя работы. Таму на апошнім пасяджэнні камісіі па ахове гістарычна-культурнай спадчыны былі абмеркаваны пытанні далейшага аднаўлення сядзібы з прыцягненнем сродкаў праграм трансгранічнага супрацоўніцтва і гуманітарных праектаў. Акрамя гэтага, працягваецца пошук інвестараў, якія могуць набыць сядзібу праз аўкцыён.
Да жаданага выніку, вядома, яшчэ вельмі далёка. Але нездарма ў народзе гавораць: «Кропля камень точыць». Агульнымі намаганнямі райвыканкама і фонду пры садзейнічанні неабыякавых людзей і прыцягненні альтэрнатыўных крыніц фінансавання ажыццявіць запланаванае магчыма.
Падрыхтавала Анастасія Пятрова, «НЖ»
Фота Наталлі Жышко і з адкрытых крыніц
